چگونه بین آیات و روایات علم غیب را جمع کنیم؟
•
تفاوت علم غیب ائمه و خدا در حدیث:
فقال أبو جعفر (علیه السلام): «... و أما قوله: عالِمُ الْغَیْبِ فإن الله عز و جل عالم بما غاب عن خلقه فیما یقدر من شیء و یقضیه فی علمه قبل أن یخلقه و قبل ان یفضیه إلى الملائکة، فذلک- یا حمران- علم موقوف عنده، إلیه فیه المشیئة، فیقضیه إذا أراد، و یبدو له فیه فلا یمضیه، فأما [العلم] الذی یقدره [الله] عز و جل و یقضیه و یمضیه فهو العلم الذی انتهى إلى رسول الله (صلى الله علیه و آله) ثم إلینا».[10]
در اینجا طرق مختلفى براى جمع وجود دارد .
1- از معروفترین راههاى جمع این است که منظور از اختصاص علم غیب به خدا علم ذاتى و استقلالى است، بنا بر این غیر او مستقلا هیچگونه آگاهى از غیب ندارند، و هر چه دارند از ناحیه خدا است، با الطاف و عنایت او است، و جنبه تبعى دارد .شاهد این جمع همان آیه مورد بحث است، که مىگوید : خداوند هیچکس را از اسرار غیب آگاه نمىکند، مگر رسولانى را که مورد رضایت او هستند" در" نهج البلاغه" نیز به همین معنى اشاره شده است که وقتى على ع از حوادث آینده خبر مىداد (و حمله مغول را به کشورهاى اسلامى پیش بینى مىفرمود) یکى از یارانش عرض کرد: اى امیر مؤمنان آیا داراى علم غیب هستى؟ حضرت خندید و فرمود :لیس هو بعلم غیب، و انما هو تعلم من ذى علم ! " این علم غیب نیست، این علمى است که از صاحب علمى (پیامبر) آموختهام"! این جمع را بسیارى از دانشمندان و محققان پذیرفتهاند.[11]
2 - اسرار غیب دو گونه است قسمتى مخصوص به خدا است و هیچکس جز او نمىداند مانند قیام قیامت، و امورى از قبیل آن، و قسمتى از آن را به انبیاء و اولیاء مىآموزد، چنان که در نهج البلاغه در ذیل همان خطبهاى که در بالا اشاره کردیم مىفرماید : و انما علم الغیب علم الساعة، و ما عدده اللَّه سبحانه بقوله : إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ، وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ، وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ، وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ علم غیب تنها علم قیامت و آنچه خداوند در این آیه برشمرده است مىباشد آنجا که مىفرماید: آگاهى از زمان قیامت مخصوص خدا است و او است که باران را نازل مىکند، و آنچه در رحم مادران است مىداند، و هیچکس نمىداند فردا چه مىکند یا در چه سرزمین مىمیرد" سپس امام ع در شرح این معنى افزود: خداوند سبحان از آنچه در رحمها قرار دارد آگاه است، پسر است یا دختر؟ زشت است یا زیبا؟ سخاوتمند است یا بخیل؟ سعادتمند است یا شقى؟ اهل دوزخ است یا بهشت؟ ... اینها علوم غیبى است که غیر از خدا کسى نمىداند، و غیر از آن علومى است که خدا به پیامبرانش تعلیم کرده و او به من آموخته است" ممکن است بعضى از انسانها علم اجمالى به وضع جنین یا نزول باران و مانند آن پیدا کنند، اما علم تفصیلى و آگاهى بر جزئیات این امور مخصوص ذات پاک خدا است، همانگونه که در مورد قیامت ما نیز علم اجمالى داریم، اما از جزئیات و خصوصیات قیامت بىخبریم، و اگر در روایاتى آمده است که پیامبر یا امامان از بعضى از نوزادان، یا از پایان عمر بعضى از افراد خبر دادند، مربوط به همان علم اجمالى است.[12] این جمع بر اساس مقدار معلومات است.
3- راه دیگر براى جمع میان این دو گروه از آیات و روایات اینکه اسرار غیب در دو جا ثبت است: در" لوح محفوظ" (خزانه مخصوص علم خداوند) که هیچگونه دگرگونى در آن رخ نمىدهد و هیچکس از آن آگاه نیست و" لوح محو و اثبات" که علم به مقتضیات است نه علت تامه، و به همین دلیل قابل دگرگونى است و آنچه دیگران نمىدانند مربوط به همین قسمت است. لذا در حدیثى از امام صادق ع مىخوانیم:
ان للَّه علما لم یعلمه الا هو، و علما اعلمه ملائکته و رسله، فما اعلمه ملائکته و انبیاءه و رسله فنحن نعلمه خداوند علمى دارد که جز خودش نمىداند و علمى دارد که فرشتگان و پیامبران را از آن آگاه ساخته، آنچه را به فرشتگان و پیامبران و رسولانش داده ما مىدانیم" از امام على بن الحسین ع نیز نقل شده است که فرمود:
لولا آیة فى کتاب اللَّه لحدثتکم بما کان و ما یکون الى یوم القیامة! فقلت له ایة آیة؟ فقال: قول اللَّه: یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتاب.[13] این جمع بر اساس حتمی و غیر حتمی بودن است.
4- راه دیگر اینکه خداوند بالفعل از همه اسرار غیب آگاه است، ولى انبیاء و اولیاء ممکن است بالفعل بسیارى از اسرار غیب را ندانند، اما هنگامى که اراده کنند خداوند به آنها تعلیم مىدهد، و البته این اراده نیز با اذن و رضاى خدا انجام مىگیرد. بنا بر این جمع، آیات و روایاتى که مىگوید آنها نمىدانند اشاره به ندانستن فعلى است و آنها که مىگوید مىدانند اشاره به امکان دانستن آن است. این درست به آن مىماند که کسى نامهاى را به انسان بدهد که به دیگرى برساند، در اینجا مىتوان گفت: او از محتواى نامه اطلاعى ندارد، و در عین حال مىتواند نامه را باز کند و با خبر شود گاه صاحب نامه اجازه مطالعه را به او داده، در این صورت مىتوان او را از یک نظر عالم به محتواى نامه دانست، و گاه به او اجازه نداده است. شاهد این جمع روایاتى است که در کتاب کافى در بابى تحت عنوان ان الأئمة اذا شاؤا ان یعلموا علموا:" امامان هر گاه بخواهند چیزى را بدانند به آنها تعلیم داده مىشود"، از جمله در حدیثى از امام صادق ع مىخوانیم: اذا ارادالامام ان یعلم شیئا اعلمه اللَّه بذلک
این وجه جمع بسیارى از مشکلات را در زمینه علم پیامبر ص و امام ع حل مىکند، از جمله اینکه: چگونه آنها، آب یا غذایى را که مثلا مسموم بود مىخوردند، در حالى که جایز نیست انسان به کارى که موجب خطر براى او است اقدام کند، باید گفت در این گونه موارد پیامبر ص یا امام ع اجازه نداشتهاند که اراده کنند تا اسرار غیب بر آنها آشکار گردد. همچنین گاه مصلحت ایجاب مىکند پیامبر ص یا امام ع مطلبى را نداند، یا آزمایشى براى او صورت گیرد که موجب تکامل او گردد، همانگونه که در داستان" لیلة المبیت" آمده است که على ع در بستر پیغمبر خوابید، در حالى که از خود آن حضرت نقل شده است که نمىدانست صبحگاهان که مشرکان قریش به آن بستر حمله مىکنند شهید خواهد شد یا جان به سلامت مىبرد؟ در اینجا مصلحت این است که امام ع از سرانجام این کار آگاه نگردد، تا آزمون الهى تحقق یابد، و اگر امام ع مىدانست که در بستر پیامبر ص مىخوابد و صبح سالم برمىخیزد چندان افتخارى محسوب نمىشد، و آنچه در آیات قرآن و روایات در اهمیت این ایثارگرى وارد شده است چندان موجه به نظر نمىرسید. آرى مساله علم ارادى پاسخى است براى تمام اینگونه اشکالات.[14]
5- راه جمع دیگرى نیز براى روایات مختلف در علم غیب وجود دارد (هر چند این راه فقط در مورد قسمتى از این روایات صادق است) و آن اینکه مخاطبین در این روایات مختلف بودند، آنها که استعداد و آمادگى پذیرش مساله علم غیب را در باره امامان داشتند حق مطلب به آنها گفته مىشد، ولى در برابر افراد مخالف یا ضعیف و کم استعداد سخن به اندازه فهم شنونده مطرح مىگشت. مثلا در حدیثى مىخوانیم که ابو بصیر و چند تن از یاران بزرگ امام صادق ع در مجلسى بودند امام غضبناک وارد مجلس شد هنگامى که نشست در حضور جمع فرمود:
یا عجبا لاقوام یزعمون انا نعلم الغیب! ما یعلم الغیب الا اللَّه عز و جل، لقد هممت بضرب جاریتى فلانة، فهربت منى فما علمت فى اى بیوت الدار هى. عجیب است که عدهاى گمان مىکنند ما علم غیب داریم، هیچکس جز خداوند متعال از غیب آگاه نیست، من الان مىخواستم کنیزم را تادیب کنم از دست من گریخت، ندانستم در کدامیک از اطاقهاى خانه است"!!
راوى حدیث مىگوید: هنگامى که امام ع از مجلس برخاست من و بعضى دیگر از یاران حضرت وارد اندرون منزل شدیم و گفتیم: فدایت شویم شما در باره کنیزتان چنین گفتى، در حالى که ما مىدانیم شما علوم زیادى دارید و ما نامى از علم غیب نمىبریم؟ امام ع سپس شرحى در این زمینه داد که مفهومش آگاهى او بر اسرار غیب بود. واضح است که در آن مجلس افرادى بودهاند که آمادگى و استعداد لازم براى درک این معانى و معرفت مقام امام نداشتند.[15]